Trzecie, rozszerzone i uzupełnione wydanie „Dylematów ewolucji” to interdyscyplinarne spojrzenie na jedno z najdonioślejszych zagadnień nauki. Trawestując jedno ze zdań Michała Hellera ze wstępu – książka przekonuje nas, że ewolucja to coś o wiele więcej niż… ewolucja
Kierunek życia
[Michał Heller, Józef Życiński „Dylematy ewolucji” - recenzja]
Trzecie, rozszerzone i uzupełnione wydanie „Dylematów ewolucji” to interdyscyplinarne spojrzenie na jedno z najdonioślejszych zagadnień nauki. Trawestując jedno ze zdań Michała Hellera ze wstępu – książka przekonuje nas, że ewolucja to coś o wiele więcej niż… ewolucja
Michał Heller, Józef Życiński
‹Dylematy ewolucji›
Minęło już niemal półtora wieku, odkąd Alfred Wallace i Karol Darwin przedstawili na zebraniu londyńskiego Towarzystwa Linneuszowego teorie idei ewolucji (do swoich wniosków doszli niezależnie od siebie). W 1859 roku Darwin opublikował dzieło „O powstawaniu gatunków”, w którym przedstawił główne założenia koncepcji doboru naturalnego. Darwinizm dokonał przełomu nie tylko w samej biologii, ale nadal inspiruje rozwój innych nauk, filozofii, teologii oraz nauk społecznych.
Celem „Dylematów ewolucji” jest opis tego fenomenu z wykorzystaniem wiedzy z różnych dziedzin nauki. To próba uporządkowania i usystematyzowania całego mnóstwa pytań wyłaniających się na przestrzeni lat w miarę zgłębiania istoty zjawiska ewolucji przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Myśli obu autorów, wyrażone w poszczególnych rozdziałach, bardzo dobrze się uzupełniają. Ksiądz Michał Heller jest fizykiem i kosmologiem, także doświadczonym popularyzatorem nauki. Zmarły w 2011 roku arcybiskup Józef Życiński był teologiem oraz filozofem nauki, znawcą zagadnień związanych z fizyką i kosmologią.
Punktem wyjścia jest tu założenie, że ewolucja dokonuje się na naszej planecie, czyli jest umiejscowiony we Wszechświecie – i fizycznym prawom Wszechświata podlega. Michał Heller, stawiając pytanie o kierunek tego procesu – stawia tezę, że „mechanizm ukierunkowujący procesy fizyczne z przeszłości w przyszłość jest czymś bardzo istotnym w architekturze świata”. Stwierdza także, że ewolucja biologiczna nie jest niezależna od fundamentalnych fizycznych mechanizmów rządzących we Wszechświecie, zatem „kierunek życia wyrasta z kierunku Wszechświata”. Józef Życiński natomiast przybliża nam odpowiedzi na pytanie, jakie zasady metafizyczne należy przyjąć, by racjonalnie wyjaśnić ewolucję biologiczną oraz jakich konkretnych jej następstw należy oczekiwać na poziomie zjawisk społeczno-kulturowych (z uwzględnieniem wymiaru etycznego).
Początkowe rozdziały książki są fascynującym przeglądem historii nauki, opowiedzianej pod kątem jej – to słowo nieprzypadkowe – ewolucji i rozwoju. To w wielu przypadkach dzieje odrzucania dogmatów i schematów myślowych – oraz przyjmowania tego, co zostało ustalone w świetle badań naukowych. Takimi przełomowymi wydarzeniami były odkrycia Mikołaja Kopernika (obalenie nie-Kopernikańskiej astronomii) oraz dokonania Newtona, prowadzące do zarzucenia starożytnej wizji fizycznego (niezmiennego) porządku świata. Do tych „kamieni milowych” nauki należy także teoria ewolucji. W jej przypadku zadziałał taki sam mechanizm rządzący całą historią ludzkiej myśli: niełatwo porzucić budzący poczucie bezpieczeństwa i harmonii uporządkowany opis świata. Subiektywne odczucia, nawyki i uprzedzenia w miejsce racjonalnych uzasadnień wzmacniają tylko, niestety, „hibernację myśli” – zjawisko w nauce nader szkodliwe.
Michał Heller dokonuje wyjaśnienia ewolucji z punktu widzenia zjawisk fizycznych. To bardzo interesujące i szerokie ujęcie, wpisujące ten proces w scenariusz „rozwoju wypadków” na naszej planecie, będący konsekwencją takich, a nie innych warunków fizycznych panujących na Ziemi. Ale układ, który podlega ewolucji cechuje także historyczność, osadzenie w czasie, zatem rozważania dotyczące tego zagadnienia muszą wykroczyć poza granice nauk o przyrodzie, do nauk o człowieku i społeczeństwie. Dla czytelnika odsłania się tutaj całe pole do refleksji, przemyśleń, dociekań – i stawiania dalszych pytań.
Obaj autorzy to naukowcy, ale także duchowni. Nie mogło więc zabraknąć w książce wątku, który można nazwać w skrócie „ewolucja a stosunek do niej Kościoła katolickiego” oraz „ewolucja a wiara”. Teorię doboru naturalnego często przeciwstawia się religijnemu poglądowi na świat. Józef Życiński jasno wskazuje na zaniedbania po obu stronach – religijnych fundamentalistów oraz przedstawicieli świata nauki, uniemożliwiające nieraz dojście do zbliżonych stanowisk. Zaś Michał Heller racjonalnie – i bardzo zdecydowanie – odsuwa możliwość ”nadzwyczajnej interwencji” Boga w którymkolwiek momencie procesu ewolucji. Sytuuje Stwórcę w zupełnie innym miejscu – co sprawia, że mamy nader czytelny przekaz: nauka jest nauką i jej zjawiska należy wyjaśniać wyłącznie w jej kategoriach. Natomiast interpretacja teologiczna dotyczy innego aspektu rzeczywistości. Zatem wiara i wiedza – starannie i konsekwentnie rozgraniczone – nie zakłócają wzajemnie kreślonego przez siebie obrazu naszego świata, nie trzeba ich także postrzegać jako zwalczające się paradygmaty jego opisu.
To bardzo pomaga – i nauce, i religii. Autorzy twórczo rozwijają historię myśli chrześcijańskiej, rozważającej poglądy na stworzenie świata i jego trwanie. Michał Heller wskazuje przy tym, że „Bóg, który ma wypełnić braki naszej wiedzy o świecie, jest teologicznym fałszem”. Wyraża także swoje stanowisko wobec często dyskutowanej kwestii tak zwanej dosłownej interpretacji Biblii. Warte podkreślenia jest to, że książka nie tylko odrzuca uprzedzenia pod adresem ewolucji, której przyjęcie rzekomo jest nie do pogodzenia ze światopoglądem religijnym, ale przynosi dużo więcej niż tylko przełamywanie „odwiecznych” stereotypów.
„Dylematy ewolucji” przeniknięte są na wskroś myślą humanistyczną – końcowe rozdziały podkreślają, że miarą rzeczy (w tym przypadku – opisywanych w książce zjawisk) jest człowiek. Zagadnienia związane z jego obecnością w aspekcie „kosmicznym” – we Wszechświecie, oraz „ziemskim” – w społeczeństwie – są opisane w sposób bardzo inspirujący. Imponuje szerokość horyzontów przemyśleń, do których autorzy zapraszają czytelnika. Znajdziemy w książce także krytyczną analizę współczesnych dokonań nauki i polemikę autorów z różnymi poglądami.
Pojedyncze rozdziały napisali także inni autorzy. Tadeusz Pietrucha przybliża problemy współczesnego ewolucjonizmu z punktu widzenia biologii. Łukasz Kwiatek uaktualnia i precyzuje przebieg sporu o socjobiologię toczącego się burzliwie, w czasie, gdy powstawała książka. Mateusz Hohol i Kinga Wołoszyn przybliżają podstawy psychologii ewolucyjnej, polemizując z jej tezami.
„Dylematy ewolucji” przynoszą rzetelny i wielowymiarowy opis fenomenu ewolucji, z uwzględnieniem dorobku wielu dziedzin nauki. Czytając tę książkę, można się więc przekonać, że teoria doboru naturalnego to nie tylko kontrowersyjna koncepcja w historii ludzkiej myśli. Michał Heller i Józef Życiński inspirują nas do przemyśleń na temat miejsca człowieka – gatunku ludzkiego we Wszechświecie i w ziemskim świecie przyrody, wskazując, jak ważne są one dla nas i dla naszego istnienia. Kierunek ewolucji wyznacza także kierunek naszego ludzkiego życia. Bez rozważania tego rodzaju problemów – nie będziemy w pełni ludźmi.
