Dołącz do nas na Facebooku

x

Nasza strona używa plików cookies. Korzystając ze strony, wyrażasz zgodę na używanie cookies zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki. Więcej.

Zapomniałem hasła
Nie mam jeszcze konta
Połącz z Facebookiem Połącz z Google+ Połącz z Twitter
Esensja
dzisiaj: 31 marca 2023
w Esensji w Esensjopedii

Kilka uwag o wzlocie i upadku fantastyki naukowej

Esensja.pl
Esensja.pl
Polemika z artykułem Janusza A. Urbanowicza z poprzedniego numeru Esensji.

Jacek Dukaj

Kilka uwag o wzlocie i upadku fantastyki naukowej

Polemika z artykułem Janusza A. Urbanowicza z poprzedniego numeru Esensji.
Chociaż zgadzam się z większością twierdzeń ogłoszonych przez Janusza Urbanowicza w kwietniowej „Esensji”, pesymizm ogólnego tonu owej diagnozy wydaje mi się cokolwiek przesadzony, stąd pozwalam sobie wtrącić parę uwag.
Jak sądzę, główną przyczyną radykalizmu ocen Alexa jest zawężenie przezeń definicji fantastyki naukowej - zastrzega się zresztą, pisząc o "fantastyce stricte naukowej”, „hard SF”. Otóż takie postawienie sprawy - gdy mnożymy cechy konieczne przedmiotu, by maksymalnie przybliżyć definicję do z góry obranego ideału - prowadzi do pułapki rozumowania kołowego. Trudno nazwać to błędem logicznym, jako że nie mamy tu do czynienia z żadnym dowodem; niemniej język kołtunieje.
Powiedzmy, iż miast SF obiektem rozważań byłaby powieść jako taka. Jeśli teraz tak sobie ją dodefiniujemy, iż do jej cech konstytutywnych zaliczymy jedną, drugą i trzecią ściśle związaną z kontekstem literackim, psychologicznym etc. XIX wieku (wszechwiedzący narrator, obiektywne klasyfikacje moralne itd.) - wyjdzie nam niechybnie, iż „prawdziwych powieści” nikt już nie pisze i gatunek zmarł dawno temu; no, może raz i drugi pojawi się natchniony epigon.
Analogiczne podejście zauważam w sporej części krytyk stanu współczesnej SF - przy czym Alex wyraził to bodaj najjaśniej. Proszę zauważyć: ja nie twierdzę, iż on się tu myli: co do tak dookreślonej science fiction ma oczywiście rację.
Sam często uciekam się przy dyskutowaniu podobnych kwestii do subtelnego rozróżnienia tożsamości od ciągłości. (Ta pierwsza kategoria wydaje mi się zresztą w krytyce literackiej mocno bałamutną, jako że w istocie nigdy tu nie mamy do czynienia z tożsamością sensu stricto, a jedynie z podobieństwem pewnych arbitralnie wybranych jakości; podczas gdy w pojęciu ciągłości implicite zawarta jest zmienność, ewolucyjność). Jako że w rzeczy samej nie ma tożsamości fantastyki Verne’owskiej ze Stapledonowską, tej z fantastyką Asimova, tej znowuż - z Heinleina, Nivena, Clarke’a, jej - z Nowofalową, ani jej - z fantastyką Gibsona, Egana czy Stephensona. Zachodzi natomiast ciągłość.
Z tego punktu widzenia fantastyka naukowa umiera bezustannie, z każdym rokiem ginie w niej kolejny pierwiastek „prawdziwej SF”. (Notabene dodawanie w ten sposób przymiotnika „prawdziwy”, jak zauważył Huxley, przeważnie oznacza, iż nie mamy tu już do czynienia z przedmiotem X jako takim, ale jakąś jego szczególną, sprzeczną z popularnym rozumieniem słowa, odmianą; np. „prawdziwa wolność” to jest coś tak specjalnego, iż należy je odróżnić od wolności jako takiej, podobnie „prawdziwy patriotyzm” czy „prawdziwy Polak”). I w zależności od tego, kto do jakiej fantastyki jest mocniej przywiązany, będzie teraz rozpoznawał jej procentową obecność w fantastyce współczesnej jako wysoką bądź niską (bądź zerową).
Ma więc Alex absolutną słuszność, gdy pisze o związku fantastyki projektującej scjentystyczny obraz świata (może nie do końca poznanego, ale z całą pewnością do końca racjonalnego i uporządkowanego) z paradygmatem kulturowym, cywilizacyjnym dominującym w czasie jej powstawania. Otóż ten paradygmat w sposób nieuchronny uległ zmianie i takoż zmieniła się fantastyka; nie raz i nie drugi. Nie oznacza to wszakże, iż pierwiastek scjentystyczny został z SF wyrugowany - po prostu teraz występuje on w innych kombinacjach, inną rolę pełni, inaczej jest obudowywany literacko. Ja tę ciągłość widzę. Przecie już cyberpunk nie był projekcją odnaukową, jeno odkulturową, z futurologią naukową jako punktem wyjścia, pretekstem lub modulatorem scenografii, nastroju. Na innych gałęziach tego drzewa rosną technothrillery: medyczne, militarne i komputerowe. Na jeszcze innych - fantastyka eklektyczna, pokroju „Metropolity” Waltera Jona Williamsa czy „Córki Żelaznego Smoka” Michaela Swanwicka, gdzie zachowany zostaje algorytm konstrukcyjny hard SF, tylko że operuje on na elementach spoza SF. A wiele jest takich założeń, modułów fabularnych, rozwiązań futurologicznych, gadżetów - "literackich oczywistości” - które zrodził Złoty Wiek „prawdziwej SF”, a które weszły na stałe do genomu fantastyki w ogóle i niosą teraz w sobie, ukryte w kodach latentnych, dogmaty naukowego pozytywizmu. Tak odbywa się bezosobowa indoktrynacja nowego pokolenia czytelników.
Powrotu do SF w formie sprzed lat już nie ma - ale zachowała ona wiele możliwości ewolucji w kierunkach gwarantujących powstanie postaci doskonale przystowanych do przeżycia w środowisku kulturowym współczesności.
I jeszcze uwaga na temat fantasy. Pisze Alex, iż „fantasy jest łatwiejsza”. Ale czemu? Prosta, bo prostacka? Odpowiadam inaczej. Otóż w jej przypadku już dawno nastąpił ów proces „gatunkowego dodefiniowania": fantasy została zamknięta w tak ciasnym gorsecie obowiązkowych cech, że kolejny bestseller można tu napisać z zawiązanymi oczyma; zarazem nie jest w stanie w tym gorsecie wziąć ni jednego głębszego oddechu. Przestrzeń dopuszczalnych literackich inwariancji jest tu minimalna - jakakolwiek większa oryginalność powoduje wyrzucenie poza gatunek. Ale fantasy swój Złoty Wiek przeżywa właśnie teraz. Taką jej postać lubią czytelnicy, a ma ich coraz więcej. Kiedy wszakże zakończy się czas dominacji tego trendu kulturowego (bo żaden nie dominuje wiecznie), fantasy umrze bezpotomnie. (Jeśli wcześniej nie uda się jej wydostać z tej luksusowej trumny - czego życzę jej gorąco, bo jest to konwencja, w szerokim jej rozumieniu, obiecująca wspaniałe perspektywy rozwoju, istna terra incognita).
Wówczas, z dystansu, okiem historyka literatury, ocenić będzie można, o ile bardziej żywotnym, różnorodnym i uniwersalnym gatunkiem jest fantastyka naukowa.
koniec
1 maja 2001

Komentarze

Dodaj komentarz

Imię:
Treść:
Działanie:
Wynik:

Dodaj komentarz FB

Najnowsze

Fot. za ckis.siedlce.pl

Pożegnania 2022 (4/4)
Jarosław Loretz

11 II 2023

Jak co roku proponuję chwilę zadumy nad stratami, jakie poniosła w 2022 roku szeroko pojęta popkultura. Dziś miesiące październik-grudzień.

więcej »
Franciszek Pieczka<br/>Fot. wikiquote.org

Pożegnania 2022 (3/4)
Jarosław Loretz

10 II 2023

Jak co roku proponuję chwilę zadumy nad stratami, jakie poniosła w 2022 roku szeroko pojęta popkultura. Dziś miesiące lipiec-wrzesień.

więcej »
Fot. mistrzmowy.pl

Pożegnania 2022 (2/4)
Jarosław Loretz

9 II 2023

Jak co roku proponuję chwilę zadumy nad stratami, jakie poniosła w 2022 roku szeroko pojęta popkultura. Dziś miesiące kwiecień-czerwiec.

więcej »

Polecamy

Zobacz też

Tegoż autora

Moc generowania sensów
— Jacek Dukaj

Konsekwencje wyobraźni
— Jacek Dukaj

Córka łupieżcy
— Jacek Dukaj

Aguerre w świcie
— Jacek Dukaj

SF bez taryfy ulgowej
— Jacek Dukaj

Copyright © 2000- – Esensja. Wszelkie prawa zastrzeżone.
Jakiekolwiek wykorzystanie materiałów tylko za wyraźną zgodą redakcji magazynu „Esensja”.